ماهی «شیشه‌ای» لقب گونه‌ای نادر است که در استان لرستان زندگی می‌کند، ماهی کوچکی که به لحاظ داشتن بدنی شفاف، بدون فلس و بدون چشم از عجایب خلقت نام‌گرفته و در دنیا منحصربه‌فرد است.

گونه بی‌نظیری که موردتوجه جهانیان است

روزگار این روزهای «ماهی کور» حکایت گونه‌ای است که برای حیات نیازمند توجه مسئولان و دوستداران محیط‌زیست است تا عصای دست این‌گونه باشند، گونه‌ای که در دنیا نظیر ندارد تا چشم جهانیان به ماهی کور «تنها اثر طبیعی ملی لرستان» دوخته شود.

این‌گونه در غاری در استان لرستان زندگی می‌کند که به غار ماهی کور شهرت دارد، این غار سال‌ها پیش توسط محققان دانمارکی و انگلیسی کشف شد تا پای ماهی کور لرستان به موزه‌های حیات‌وحش دنیا کشیده شود، گونه‌ای که این محققان در تحقیقات خود از آن با لفظ «کم‌نظیر» یادکرده‌اند.

غار ماهی کور به دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فرد یادشده به‌عنوان تنها اثر طبیعی ملی لرستان ثبت شد تا ازاین‌گونه حراست بیشتری به عمل آید، غافل از اینکه به نظر می‌رسد هیچ‌چیزی جلودار چرخ‌های تخریب بشر امروز نیست تا اوضاع این روزهای این ماهی نابینا دیدن نداشته باشد.

این ماهی شیشه‌ای در فهرست قرمز «iucn» و در ردیف گونه‌های در معرض انقراض قرار دارد به‌گونه‌ای که رده حفاظتی آن حتی از یوزپلنگ هم بالاتر است.

ماهی کور؛ خلقت بی‌نظیر خداوند در بدنی میلی‌متری

بدن این ماهی برهنه و فاقد فلس است به‌جز اینکه ردیفی از فلس‌های کوچک در قاعده باله‌های پشتی و در برخی نمونه‌ها تعداد اندکی فلس بر روی پهلوها دارند.

ماهی کور دارای دندان‌های بزرگ و مخروطی است و در کل فاقد رنگ است و تنها در برخی نمونه‌ها آثار مایل به صورتی یا قرمز کم‌رنگ مشاهده می‌شود.

کم‌رنگی با بی‌رنگی این ماهی به‌قدری است که رگ‌های خونی از زیرپوست دیده می‌شود. نمونه‌های موجود در محلول‌های نگه‌دارنده مانند الکل و فرمالین که در موزه نگهداری می‌شود به سفید مایل به زرد تغییر رنگ می‌دهند.

حداکثر اندازه در نمونه‌های به دست آمده تا ۵۵ میلی‌متر گزارش‌شده است. گونه ماهی کور ایرانی تاکنون تنها از غار ماهی کور در تنگ هفت لرستان در ایران یافت شده است.

زیستگاه این‌گونه ماهی در یک غار واقع در زیر کوه چلن «چیلنگ» در استان لرستان حوالی ایستگاه «تنگ هفت» از توابع بخش پاپی شهرستان خرم‌آباد قرار دارد که به غار ماهی کور معروف است.

جمعیت ماهی کور رو به کاهش

عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات جهاد دانشگاهی لرستان در این رابطه معتقد است که «ماهی کور غار زی» ایران، گونه‌ای منحصربه‌فرد و در معرض تهدید انقراض بوده که بسیار مظلوم واقع‌شده است.

توکلی با اشاره به اینکه «ماهی کور غار زی ایران» ویژگی‌های خاص خود را داشته که به‌صورت ارثی منتقل می‌شوند، بیان داشت: این ماهی به‌صورت ارثی فاقد بینایی بوده و عوامل محیطی روی بینایی او اثر نخواهند گذاشت.

وی افزود: تاکنون کسی روی جمعیت ماهی کور کارنکرده است ولی آنچه مسلم است این بوده که جمعیت این ماهی به‌سرعت در حال کاهش است مخصوصاً با تحقیقاتی که طی سال‌های اخیر توسط محققان آغازشده و موجب صید تعداد زیادی ازاین‌گونه شده است.

توکلی یادآور شد: برخی افراد ماهی کور غار زی را صید کرده و باقیمت بالایی به فروش می‌رسانند.

این عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات جهاد دانشگاهی لرستان با اشاره به اینکه ماهی کور لرستان گونه‌ای در حال انقراض است، اظهار داشت: جمعیت این ماهی بسیار کم شده است لذا باید راهکارهایی برای جلوگیری از انقراض این‌گونه نادر ارائه شود.

سیلابی که ماهی کور را خفه می‌کند!

اما یکی از مخاطرات پیش روی این‌گونه و این اثر ملی فرسایش دهانه غار بوده به‌طوری‌که فرسایش موجب شده که واریزه‌های دهانه غار را در معرض مسدود شدن قرار دهند و باید فکری اساسی برای موضوع فرسایش در دهانه این غار صورت گیرد.

در این رابطه «مهرداد فتحی بیرانوند» مدیرکل محیط‌زیست لرستان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر گفت: بافت خاک منطقه غار ماهی کور در لرستان، یک بافت ماسه شنی و آبرفتی است و در اولین بارندگی و یا سیلاب بخش اعظمی از آبرفت‌ها دهانه این غار را می‌گیرند.

وی بابیان اینکه غار ماهی کور در مسیر سیلاب قرار دارد عنوان کرد: تاکنون نیز طی چند مرحله بر اثر وقوع سیلاب شاهد ورود بخش اعظمی از آبرفت وارد دهانه غار ماهی کور شده است.

حفاظت از غار ماهی کور درگرو تخصیص اعتبار

مدیرکل محیط‌زیست لرستان بابیان اینکه با وقوع سیلاب و وارد شدن آبرفت به دهانه غار محیط‌زیست بلافاصله در روز بعد چند نفر کارگر را برای پاکسازی غار اعزام می‌کند ادامه داد: برای رفع این مشکل تاکنون کار علمی انجام‌نشده و ما در سال گذشته یک طرح مطالعاتی را در دستور کار قراردادیم که در این زمینه یک اقدام علمی و ریشه‌ای انجام دهیم.

فتحی بیرانوند بابیان اینکه این طرح ریشه‌ای علمی برای حفاظت فیزیکی از غار و همچنین جلوگیری از ورود شن و ماسه و آبرفت به دهانه غار عملیاتی می‌شود گفت: در قالب این طرح ما اقدام به «فنس کشی» اطراف غار ماهی کور می کنیم.

وی بابیان اینکه اجرای این طرح مطالعاتی برای غار ماهی کور در اولویت برنامه‌های سال ۱۳۹۵ محیط‌زیست لرستان است عنوان کرد: به محض تخصیص اعتبار ما اقدام به فنس کشی و حفاظت از عرصه این غار طبیعی از واریزه‌ها اقدام خواهیم کرد.

جاده‌ای که خواب «ماهی کور» را آشفته کرد

و اما غار ماهی کور در منطقه تنگ هفت و در نزدیکی رودخانه سزار به عنوان یکی از سرشاخه‌های دز قرار دارد و  پیش از این تنها راه دسترسی به این محل از طریق قطار و راه‌آهن میسر بود و این موضوع باعث شده بود تا کسانیکه قصد رفتن به محل غار ماهی کور رادارند مجبور باشند فاصله‌ای چندین کیلومتری را پیاده طی کنند و همین موضوع دسترسی به این غار را محدود کرده بود.

این در حالی است که احداث جاده دسترسی به سد بختیاری در نزدیکی تنها اثر طبیعی ملی لرستان و عبور آن از ۵۰۰ متری غار ماهی کور، مسیر دسترسی عموم مردم به این غار منحصربه‌فرد ایجاد و تسهیل کرده و افراد به راحتی می‌توانند از مسیر آزادراه و این جاده فرعی به زیستگاه ماهی کور دسترسی پیدا کنند.

سخنان قابل تامل مدیرکل محیط‌زیست لرستان!

اما فتحی بیرانوند مدیرکل محیط‌زیست لرستان در این زمینه سخنان قابل تاملی دارد و می‌گوید: این جاده خطری برای برای غار ماهی کور ندارد و برای این اثر ملی تهدیدی ایجاد نمی‌کند.

وی بابیان اینکه درست است که این جاده راه دسترسی به غار ماهی کور را آسان می‌کند اما محیط‌زیست لرستان اقدام به ایجاد پاسگاه محیط‌بانی در این منطقه کرده است. وی معتقد است که این امر موجب می‌شود تهدیدی برای این گونه منحصربه‌فرد ایجاد نشود.

مدیرکل محیط‌زیست لرستان بابیان اینکه باید در سنوات گذشته از احداث این جاده جلوگیری می‌شده است عنوان کرد: با این وجود پاسگاه محیط‌بانی برای حفاظت فیزیکی از این غار ایجاد کرده ایم.

قاچاقچیان در کمین «ماهی کور»

اما «زنده گیری» یکی دیگر از مصائب موجود برای این گونه منحصربه‌فرد است به‌طوری‌که برخی سودجویان حیات وحش اقدام به انتقال و خروج آن از  زیستگاه به مکان‌های شهری و فروش آنها در ایام مختلف سال می‌کنند.

این در حالی است که این موضوع از سوی مدیرکل محیط‌زیست لرستان رد شد تا وی بگوید: ما زنده گیری ماهی کور را در استان از سوی مردم نداریم.

وی در ادامه سخنان خود بابیان اینکه کار زنده گیری ماهی کور صرفا برای کارهای علمی و آن هم با مجوز محیط‌زیست لرستان صورت می‌گیرد عنوان کرد: برای این اقدام کارشناسان محیط‌زیست اقدام به صدور مجوز می‌کنند.

مدیرکل محیط‌زیست لرستان بیان داشت: با توجه به اینکه این ماهی در اعماق غار قرار دارد مردم دسترسی برای گرفتن و زنده گیری این گونه منحصر به فرد را ندارد.

یکی از داشته‌های طبیعی لرستان زیستگاه غار ماهی کور است که این نوع از ماهی کمتر در جهان یافت می‌شودو اما «محسن تیزهوش» کارشناس و فعال محیط‌زیست لرستان در این زمینه سخنان دیگری دارد.

وی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: در همه جهان آثار طبیعی که میزبان پدیده‌های ارزشمند ازلحاظ علمی و ژنتیکی هستند،دارای ارزش حفاظتی بسیار بالایی قرار می‌گیرند تا به زنجیره ژنی کره زمین آسیبی وارد نشود.در این میان یکی از داشته‌های طبیعی لرستان زیستگاه غار ماهی کور است که این نوع از ماهی کمتر در جهان یافت می‌شود.

جاده دسترسی سد بختیاری غار ماهی کور را تهدید می‌کند

تیزهوش ادامه داد: شوربختانه و در سال‌های اخیر این زیستگاه و گونه ماهی کور در میان تنش‌های انسان‌ساخت فراوانی قرارگرفته که نشان‌دهنده پایین بودن سطح حفاظت از چنین زیستمند باارزشی است. یکی از مهم‌ترین مخاطراتی که این‌گونه را تهدید می‌کند احداث جاده دسترسی به سد بختیاری است که از بالای غار عبور داده‌شده که همین عاملی برای ریزش پی‌درپی این غار شده است.

وی عنوان کرد: این در حالی است که بر اساس قوانین موجود و حاکم بر حفاظت از مناطق چهارگانه تحت حفاظت سازمان محیط‌زیست کشور احداث جاده و تردد ماشین‌آلات سنگین به علت واردکردن صدمه به این زیستگاه نباید رخ می‌داد.

این کارشناس محیط‌زیست گفت: از سوی دیگر سال‌هاست که موضوع احداث پاسگاه محیط‌بانی در این منطقه به سرانجام نرسیده و همین عاملی برای تشدید تنش‌های زیستی در این منطقه شده است.

تیزهوش افزود: این در حالی است که بر اساس عکس‌های منتشرشده و شواهد در دسترس اقداماتی همچون فنس کشی،لایروبی و گابیون بندی که باید بر رعایت الزامات محیط‌زیستی صورت بگیرد،انجام‌نشده یا به‌صورت کامل و شایسته انجام‌نشده است.

وی یادآور شد: طی یک سال اخیر موضوع ریزش غار ماهی کور از طرق مختلف به گوش مسئولان مرتبط رسیده اما شواهد نشان‌دهنده عدم پیگیری، اقدامات سطحی و ناکافی برای حفاظت ازاین‌گونه است.

تیزهوش ادامه داد: لرستان تنها میزبان یک اثر طبیعی ملی در سطح کشور است که مدیریت ضعیف در دوره‌های مختلف و نبود اقدامات کارشناسی شده این زیستگاه را در سراشیبی نابودی و گونه ماهی کور را در فهرست گونه‌های در حال انقراض قرار داده است.

اهمیت آثار طبیعی ملی
اهمیت غار ماهی کور به‌عنوان تنها اثر طبیعی ملی لرستان از آنجاست که پدیده‌ها یا مجموعه‌های گیاهی و جانوری کم‌نظیر، استثنایی و غیرقابل جایگزین که دارای ارزش‌های حفاظتی، علمی و تاریخی یا طبیعی باشند، باهدف حفظ و حراست به‌عنوان اثر طبیعی ملی انتخاب می‌شوند.
در رده‌بندی سطوح حفاظتی سازمان محیط‌زیست مناطق به چهار دسته منطقه حفاظت‌شده، پناهگاه حیات‌وحش، اثر طبیعی ملی و پارک ملی تقسیم می‌شوند که آثار طبیعی ملی در بالاترین رده حفاظتی قرار دارند.
در این راستا اقدامات حفاظتی در مورد این پدیده‌ها، باید تضمین‌کننده پایداری بهره‌برداری غیر مصرفی از آن‌ها در طول زمان بوده و باید به‌عنوان اثر طبیعی ملی، با تعیین محدوده از آن‌ها حراست شود.

اولین در جهان و آسیا

اهمیت غار ماهی کور لرستان ازآنجاست که تا سال ۱۹۳۸ وجود هیچ ماهی غار زی از آسیا گزارش نشده بود و برای اولین بار وجود این ماهی در آسیا و از استان لرستان گزارش شدبنابراین گزارش ماهی‌های کور در ابتدای مراحل جنینی دارای چشم بوده ولی بعد از مدتی با فعال شدن ژنی در این ماهیان شبکیه، مردمک و عدسی چشم آن‌ها تحلیل رفته و حفره و کاسه چشم این ماهیان با بافت‌های اطراف پر می‌شود.

اهمیت غار ماهی کور لرستان واقع در روستای «لون» بخش پاپی ازآنجاست که تا سال ۱۹۳۸ وجود هیچ ماهی غار زی از آسیا گزارش نشده بود و برای اولین بار وجود این ماهی در آسیا و از استان لرستان گزارش شد.

همچنین به‌نوعی می‌توان تنها اثر طبیعی ملی لرستان را اولین «غار ماهی» حقیقی جهان دانست که اولین بار توسط ژئولوژیست دانمارکی در سال ۱۹۳۷ کشف شد.

تنها یک‌هزارم ماهی‌های موجود در جهان کور هستند و این نادر بودن باعث بالا رفتن اهمیت ماهی کور است و ازآنجاکه وجود این ماهی‌ها دستمایه های مهمی برای تحقیقات محققان است بسیار حائز اهمیت و ارزشمند محسوب می‌شود.