« غدیر خم » نام ناحیه‌ای در میان مکه و مدینه است که بر سر راه حاجیان قرار دارد و به خاطر وجود برکه‌ای در این محل که در آن آب باران جمع می‎شده‌ است ، به این نام شهرت یافته‌ است . غدیر در ۳-۴ کیلومتری جحفه واقع شده و جحفه در ۶۴ کیلومتری مکه قرار دارد که یکی از میقات‌های پنجگانه‌ است . در جحفه راه اهالی مصر ، مدینه ، عراق و شام از یکدیگر جدا می‌شود . غدیر خم به‌ سبب وجود آب و چندین درخت کهنسال ، محل توقف و استراحت کاروانیان بود ؛ اما گرمایی طاقت‌فرسا داشت .

به نوشته سید حسین نصر هنگامی که محمد (ص) از آخرین حج خود در سال ۶۳۲ میلادی باز می‌گشت . خطابه‌ای در مورد علی (ع) ایراد نمود که توسط شیعه و سنی بسیار متفاوت تفسیر شده‌ است . مطابق با روایت هر دو گروه محمد (ص) گفت که علی (ع) وارثش و برادرش و کسی است که هر کس پیامبر را به عنوان مولایش (رهبر یا دوست قابل اعتماد) بپذیرد (کلمه مولا مرتبط است با ولایت با کسر واو) یا وَلایت (با فتح واو) که حکومت ، شروع مبادرت ، غلبه معنوی و قدرت معنی می‌دهد . شیعیان این اظهارات را به معنی تعیین علی به جانشینی پیامبر و اولین امام می‌دانند . اهل سنت تنها اظهار نزدیکی پیامبر به علی می‌دانند و اظهار خواسته‌اش که علی به عنوان پسرعمو و فرزندخوانده‌اش جانشین او در مسئولیت‌های خانوادگیش پس از مرگ شود . به نظر می‌رسد که اولین تاریخ‌نگاری که واقعه غدیر خم را ثبت کرده‌ است تاریخ‌نگار شیعه ؛ یعقوبی در نیمه دوم قرن سوم هجری بوده‌ است .

به گفته ماریا دقاق ، بسیاری از منابع اهل سنت واقعه غدیر خم را نقل کرده‌اند اما قائل به این موضوع نیستند که غدیر دلالت بر تعیین علی به عنوان جانشین سیاسی پیامبر مسلمانان داشته‌ است . مجموعهٔ جامعی از نقل قول‌ها و احادیث در مورد غدیر خم در سه کتاب اهل سنت وجود دارد . این سه اثر عبارتند از کتاب مُسند احمد بن حنبل ، تاریخ مدینات دمشق ابن عساکر ، و کتاب البدایة و النهایة ابن کثیر .

نکته جالب در مورد غدیر خم این است که در خطبهٔ منسوب به علی در نهج‌البلاغه که او در مورد برحقی خود به عنوان جانشینی محمد ایراد نموده‌ است ، اشاره‌ای به این واقعه نیست . با این وجود از حدود قرن دوم هجری این واقعه از دلایل اصلی عنوان شده توسط شیعه برای برحقی علی بر جانشینی محمد محسوب می‌شده‌ است . اولین نمونه از اینگونه آثار ادبی که می‌توان تاریخی برای آن تعیین کرد هاشمیات کمیت بن زیاد اسدی مربوط به قرن دوم هجری / هشتم میلادی و کتاب سلیم بن قیس مربوط به قرن دوم هجری / هشتم میلادی است .

از آغاز ذی‌القعده سال دهم هجری که آخرین سال زندگانی پیامبر بود ، به همه مناطق مسلمان‌نشین و ایل‌ها و قبیله‌های مسلمان عربستان خبر داد که وی در این ماه به مکه معظمه خواهد رفت و حج به‌ جای خواهد آورد و بدین‌ ترتیب بزرگ‌ترین اجتماع مسلمانان شکل گرفت ، که به حجةالوداع معروف است . با پایان حج محمد به سرعت دستور حرکت جهت اجتماع در غدیر خم را دادند . حتی ۱۲۰۰۰ از اهل یمن - که برای رفتن به وطن خود باید راه دیگری را می‌رفتند - به دستور او با کاروان مسلمانان همراه شدند . در میان راه مکه و مدینه در غدیر خم ، آیه قرآن فرو فرستاده شد :

« ای پیامبر ! آن چه را از سوی پروردگارت بر تو نازل شده [به مردم] برسان . اگر این کار را نکنی ، رسالت الهی را به انجام نرسانده‌ای و خداوند از مردم نگاهت خواهد داشت . »

در پی نزول این آیه ، پیامبر دستور داد همه کاروانیان در آن محل گرد هم آیند ، و در همان‌جا پیامبر خطابهٔ طولانی غدیر را ایراد کرد . برخی بخش‌های این سخنرانی - که به گفته شیعیان در معرفی مقام علی (ع) است - چنین است :

ای مردم ! بدانید که خداوند علی را ولی و امام شما قرار داده و اطاعت او را بر مهاجران و انصار و کسانی که به نیکی از آنان پیروی کنند ، و بر شهری و روستایی و عجم و عرب و آزاد و مملوک و بزرگ و کوچک و سفید و سیاه واجب کرده‌ است . آگاه باشید که «امیر المؤمنین» غیر از این برادرم کسی نیست و پیشوایی مؤمنان پس از من بر کسی جز او روا نخواهد بود . او جانشین من در امتم و پیشوای کسانی است که به من ایمان آورده‌اند و نیز جانشین من در تفسیر کتاب خدا است . خداوند دین شما را به واسطه امامت او کامل گردانید . به دستورات او گوش فرا دهید تا در سلامت بمانید و از او پیروی کنید تا هدایت شوید . ای مردم ! من « صراط مستقیم » ام ، که خداوند شما را به پیروی آن امر فرموده‌ است . آن‌گاه پس از من ، علی و پس از او ، فرزندانم از نسل او . من [از جانب خداوند] دستور یافته‌ام که از شما درباره آن‌چه که از سوی خداوند درباره علی امیرالمؤمنین و اوصیای پس از او آوردم ، بیعت بگیرم و دست شما را بفشارم . خداوند به من دستور داده که از زبان‌های شما در مورد آنچه بیان نمودم - راجع به علی امیر المؤمنین و امامانی که پس از او می‌آیند و از من و از اویند ، اقرار زبانی بگیرم و چنان که خبرتان دادم ، نسل من از صلب علی است . همگی بگویید : شنیدیم و اطاعت می‌کنیم و خرسندانه - در مقابل آن چه از سوی پروردگار ما و خویش دربارهٔ امامت علی امیرالمؤمنین و امامانی که از صلب او به دنیا می‌آیند ، به ما رساندی - سر تسلیم فرود می‌آوریم . بر این باور زنده‌ایم و با آن می‌میریم و با آن [در قیامت] محشور می‌شویم . تغییر نمی‌دهیم و تبدیل و انکار نمی‌کنیم ، تردید به دل راه نمی‌دهیم و از این باور برنمی‌گردیم و پیمان نمی‌شکنیم .

پس از پایان خطابه ، این آیه بر پیامبر فرو فرستاده شد :

امروز کافران از دین شما ناامید شدند . پس از آنان نهراسید و از من (پروردگار) بترسید . امروز دینتان را برایتان کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام داشتم و اسلام را به‌ عنوان دینتان پسندیدم .

مراسم بیعت مسلمانان با پیامبر (ص) و علی (ع) سه روز طول کشید و حتی بانوان با قراردادن دست خود در ظرف بزرگ آبی که در سوی دیگر آن در درون خیمه ، دست علی (ع) قرار داشت ، بیعت خود را اعلام می‌کردند .

در دیدگاه شیعه ، منافقین که گروه قابل‌توجهی را تشکیل می‌دادند ، در ماجرای غدیر و به اراده الهی ، نتوانستند نیات خود را آشکار و عملی کنند ؛ اما در میان جمعیت شبهه‌ افکنی‌هایی نسبت به اقدام پیامبر انجام می‌دادند و شخصی به نام «حارث فهری» را تحریک کردند تا نزد رسول بیاید و برخلاف همه تصریحات حضرت در ضمن خطبه ، سؤال کند که آیا آن چه درباره علی بن ابی طالب گفتی از جانب پروردگار بود یا از جانب خود ؟ پیامبر در پاسخ فرمودند : « خداوند به من وحی کرده‌ است و واسطه میان من و خدا جبرئیل است و من اعلام‌کننده پیام خدا هستم و بدون اجازهٔ پروردگارم ، خبری را اعلام نمی‌کنم . »

محمد حسین طباطبایی مفسر شیعه در کتاب تفسیر المیزان جلد پنجم ذیل این آیه (سوره مائده آیه ۳) شأن نزول آن را واقعهٔ غدیر خم می‌داند .

به گفته ماریا دقاق در دانشنامه ایرانیکا، بهترین منبع شیعه دوازده امامی که در عصر مدرن در زمینه غدیر خم نگاشته شده است ، کتاب الغدیر عبدالحسین امینی است . این کتاب در یازده جلد با این هدف نگاشته شده که همه مطالب در زمینه غدیر خم در آثار سنی و شیعه اعم از حدیث ، تاریخ ، تفسیر قرآن ، شعر ، و نیز زندگی نامه افراد مشهوری که در زمره راویان یا حافظان این حدیث بودند را جمع آوری کند .

این حدیث در منابع اهل‌سنّت نیز آمده است . در ذیل به برخی از این احادیث اشاره می‌گردد :

۱. أن النبی علیه السلام قال یوم غدیر خم إنی تارک فیکم ثقلین أولهما کتاب الله فیه الهدی والنور فخذوا بکتاب الله واستمسکوا به فحث علی کتاب الله ثم قال أذکرکم الله فی أهل بیتی ثلاثا ؛

۲. قال علی فی الرحبة أنشد بالله رجلا سمع رسول الله صلی الله علیه وسلم یوم غدیر خم یقول إن الله ولی المؤمنین ومن کنت ولیه فهذا ولیه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه وانصر من نصره ؛

۳. عن حبشی بن جنادة : سمعت رسول الله صلی الله علیه وسلم یقول یوم غدیر خم اللهم من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه وانصر من نصره وأعن من أعانه ؛

۴. عن زیاد بن أبی زیاد : سمعت علی بن أبی طالب رضی الله عنه ینشد الناس فقال : أنشد الله رجلا مسلما سمع رسول الله صلی الله علیه وسلم یقول یوم غدیر خم ما قال فقام اثنا عشر بدریاً فشهدوا .