پس از کودکی، سن نوجوانی شروع می شود. سن ۱۲ ۱۱ سالگی تا ۲۰ ۱۹ سالگی دوره نوجوانی محسوب می شود. سنین نوجوانی که به دوره سوم رشد معروف است با بلوغ آغاز می شود. روانشناسان این دوره را دوره هویت یابی، بلندپروازی و دوره تثبیت شخصیت می دانند. نوجوانی در شرایط، موقعیت ها و وضعیت های گوناگون با هم متفاوت است.

بلوغ به معنای رسیدن و کامل شدن و … آمده است.

انواع بلوغ عبارتند از:

۱) بلوغ جنسی، رسیدن به سن تولید مثل که معمولا بین ۱۱ تا ۱۷ تا ۱۸ سالگی اتلاق می شود،

۲) بلوغ جسمانی یا فیزیولوژیکی که رشد ارگانیزم با سرعت زیاد در نوجوانان به وجود می آید،

۳) بلوغ شرعی( سن تکلیف دینی) که برای دختران ۹ سالگی و برای پسران ۱۵ سالگی است،

۴) بلوغ عرفی یا قانونی که معمولا، دو سه سال قبل از سن تکلیف را در قوانین مدنی مطرح می کنند

۵) بلوغ روانی یا شخصیتی، سن پختگی هوش، درک مفاهیم اخلاقی، نقطه اوج حافظه، کمال اراده، انفعالات و سایر ویژگی های ذهنی که هر یک به نوعی تعادل و هماهنگی را به وجود می آورد.

فاینبرگ معتقد است عوامل محیطی و ژنتیکی در نوجوانی موثر است چرا که اگر نوجوان نتواند مسیر متحول شده و دگرگونی را به پایان برساند دچار اختلال فکر می شود.

دوره نوجوانی با انواع تغییرات، تحولات و دگرگونی ها همراه است. انواع بحران هایی مانند بحران تظاهرات روانی که در آن فرد کاملا از دوران کودکی جدا نشده است. همگرایی که به نحوی فرو رفتن در خویشتن آغاز می شود و مرحله گشایش که تمرکز در حالت قبلی و از خود بیرون آمدن و پایان دادن به دوره بحرانی نوجوانی محسوب می شود.

مسایلی که در دوره نوجوانی اهمیت ویژه ای دارند عبارتند از: تحول شناختی در نوجوانی، تحول در قضاوت های اخلاقی، مسایل عاطفی اجتماعی نوجوان، بحران های دوره نوجوانی و ….

پیامبر اکرم (ص) فرمودند: هفت سال سوم سن وزارت است که پدر و مادر و جامعه می توانند با نوجوان مشورت کنند.

علی (ع) می فرماید: هفت سال سوم ممکن است نوجوان دشمن بدخواه یا دوست خیرخواه شما باشد. امام صادق (ع) هفت سال نخست را برای بازی، هفت سال دوم را برای خواندن و نوشتن و هفت سال سوم نیز باید حلال و حرام را بیاموزد.

با نظر به کلام معصومین (ع) سن نوجوانی سن تعیین کننده و مهمی است که باید بدان توجه ویژه داشت.

افلاطون، نوجوانی را سن شراب زدگی روان، ارسطو نوجوانی را شور، آتشی مزاج و سن غرایز یاد کرده است و استانلی هال نوجوانی را جهش ناگهانی می داند.

اریک اریکسون مراحل عمر آدمی را به هشت مرحله تقسیم کرده است که مرحله ۵ تا ۸ را از مراحل نوجوانی محسوب می کند، مرحله وفاداری و دوستی، عشق و محبت، مواظبت و مرحله عقل معرفی می کند.

انواع رشد در نوجوانی

رشد جسمانی در نوجوانی:

تغییرات در اندازه بدن، تغییرات در تناسب و توازن بدن( اعضای بیرون و درونی)، رشد صفات اولیه و ثانویه جنسی که رشد عمومی مورد بدن و صورت و فعال شدن غدد و ….

گاهی بلوغ نوجوان ممکن است بر حسب شرایط مختلف زودرس یا دیررس باشد. رشد شناختی؛ رشد عاطفی و روانی مانند رشد تخیلات و … رشد اخلاقی و مذهبی نوجوان.

پیاژه دوره سوم رشد را دوره تراز عملیات ذهنی و انتزاعی می داند که بعد از ۱۲ ۱۱ سالگی یعنی نوجوانی شروع می شود و تا ۱۵ سالگی به مرتبه تعادل می رسد.

توجه به نیازها و خواسته های نوجوانی مانند: نیاز به استقلال، هماهنگی با همسالان و مهرورزی در دوران نوجوانی و غیره حائز اهمیت است.

سنین نوجوانی مصادف می شود با هویت یابی نوجوان این که من کیستم؟ کودک یا بزرگسال؟ چه اتفاقاتی به سراغم می آید؟ آینده چگونه می شود؟ ماهیت من چیست؟ و بسیاری دیگر از سوالات فکر و درون وجود نوجوان را به خود مشغول می کند. اگر نوجوان با کمک والدین، مربیان، جامعه، رسانه ها و … مساعدت شود از بحران رهایی می یابد وگرنه بسیاری از نگرانی ها او را آزار خواهد داد چنانچه نوجوان احساس طرد شدگی کند و در رفتار اجتماعی خود دچار نقص گردد بی تردید وضعیت بحرانی خواهد داشت. بسیاری از حوادث ناگوار ممکن است در این سن به وجود بیاید، گرایش به انحرافات، جرم، بزه، اعتیاد، فرار، انواع اختلالات روانی، خلقی، اجتماعی، تحصیلی، خانوادگی، سازگاری و غیره از حوادث دیگر است که نوجوان را تهدید می کند. بنابراین با یاد گرفتن انواع مهارت های فردی و اجتماعی در زندگی روزمره توسط اولیای خانه و مدرسه و اجتماعی و یاد دادن و تمرین کردن آن با کودک و نوجوان خود دریچه هایی از امید، هویت یابی، یافتن شخصیت مثبت و غیره را به همراه دارد که می تواند نقش حیاتی داشته باشد.

ابوالقاسم عیسی مراد، دانشجوی دکترای روان شناسی بالینی، دانشگاه علامه طباطبایی

منابع:

۱) قرآن، احادیث و روایات

۲) هیلگازد و همکاران، زمینه روانشناسی، ترجمه جمعی از مولفان، رشد، چ،۲ ۱۳۷۱

۳) ماسن، کانجر و همکاران، روانشناسی رشد و شخصیت، ترجمه مهشید یاسایی، قدس۱۳۷۲،

۴) دادستان، محمود، روانشناسی ژنتیک(پیاژه)، چ ،۵ نشر ترمه، ۱۳۷۰

۵) گریدانوس و همکاران، مراقبت از نوجوانان، ترجمه صرافی و مطهری انتشارات رشد چ ،۱ ۱۳۸۳