علی بوذری، دبیر همایش «هزار و یک شب» معتقد است که این اثر، برای دومین بار حدود ۳۰۰ سال پیش دوباره متولد شد؛ زمانی که نخستین ترجمه هزار و یک شب در قرن شانزدهم میلادی به دست آنتوان گالان به فرانسوی ترجمه و در سال ۱۷۰۴ میلادی منتشر شد.

 علی بوذری درباره تاریخچه هزار ویک شب گفت: مسعودی و ابن ندیم در نوشته های خود به ساختار کتاب «هزار و یک شب» اشاره کرده و از وجود این کتاب در قرون مختلف خبر داده اند. با این حال، نسخه کاملی از این کتاب در دست نیست.

 گالان و تولد دوباره هزار و یک شب

وی ادامه داد: کتاب هزار و یک شب برای دومین بار حدود ۳۰۰ سال پیش دوباره متولد شد؛ زمانی که نخستین ترجمه هزار و یک شب در قرن شانزدهم میلادی به دست آنتوان گالان به فرانسوی انجام و در سال ۱۷۰۴ میلادی منتشر شد. بر اساس شنیده ها گلان یک نسخه خطی چهار جلدی از هزار و یک شب را در سوریه پیدا کرد و به ترجمه آن علاقه مند شد.

این پژوهشگر حوزه هنرهای تجسمی در توضیح شیوه ترجمه گالان اظهار کرد: گالان این نسخه خطی را ترجمه کرد که حدود ۲۰۰ شب را در برمی گرفت و بعد از آن ناشر و مخاطبان اصرار می کنند که بقیه داستان را هم بنویسد اما گالان دیگر داستانی در اختیار نداشته، بنابراین از یک قصه گوی حلبی (اهل سوریه) به نام «حنا دیاب» که به پاریس آمده بوده می خواهد تا برایش قصه تعریف کند و او قصه ها را در ادامه کتابش در قالب شب های جدید وارد می کند تا نهایتاً به هزار و یک شب می رسد. البته در کنار داستان های مرد حلبی، او به سراغ نسخه های دیگر نیز می رود.

 هزار و یک شب از هند به ایران رسید

وی افزود: پس از ترجمه گالان، هزار و یک شب دوباره متولد و نسخه های دیگری نیز ساخته می شود. البته بدون شک نسخه هایی که از سال ۱۷۰۰ میلادی به بعد نوشته شده اند با نسخه اصلی که مسعودی درباره آن صحبت می کند متفاوت است زیرا هزار و یک شب، از هند شروع شده، بعدها به ایران آمده و داستان هایی به آن اضافه شده و بعد به دنیای عرب رفته است و به همین دلیل نسخه اصلی درون مایه اسلامی دارد. این کتاب از فرهنگ های مختلف گذشته است و با ورود به هر فرهنگ داستان ها و ویژگی هایی را به خود گرفته یا از دست داده است و در کل هنگام ورود به هر فرهنگ تغییراتی داشته است تا به شکل نهایی امروزی رسیده است.

بوذری در توضیح اولین ترجمه هزار و یک شب به فارسی بعد از گالان گفت: اولین ترجمه هزار و یک شب به فارسی در زمان قاجار و به دستور بهمن میرزا، عموی ناصرالدین شاه، از نسخه عربی «بولاق مصر» صورت گرفت و در سال ۱۲۶۱  هجری قمری در تبریز منتشر شد. ترجمه این کتاب توسط عبداللطیف تسوجی انجام می شود و سروش اصفهانی نیز در مقابل اشعار عربی، اشعار جدیدی را می سراید یا از اشعار بزرگان جایگزین می کند.

«هزار و یک شب» قاجاری با سه هزار و ۶۵۵ تصویر یک رکورد جهانی است

وی ادامه داد: در دوره قاجار، یک نسخه خطی بسیار نفیس از هزار و یک شب در دربار ناصر الدین شاه تولید می شود که محمدحسین تهرانی کتابت و صنیع الملک، مدیریت هنری آن را به عهده داشته است. بعدها این مجموعه خطی 6 جلدی، اهمیت بسیار زیادی پیدا می کند چراکه این کتاب با سه هزار و 655 تصویر، بیشترین تصویر را در کتاب های خطی فارسی دارد که به نوعی یک رکورد جهانی است. برای درک بهتر این موضوع، باید این نکته را یادآور شوم که شاهنامه طهماسبی با ۲۸۵ تصویر یکی از پرنگاره ترین نسخه های خطی مصور ماست.

دبیر همایش «هزار و یک شب» در توضیح ویژگی های کتاب تولید شده در دوره قاجار اظهار کرد: این نسخه خطی تنها کتاب تمام مصور از هزار و یک شب است که در دنیا وجود دارد. نسخه های خطی عربی تنها چند تصویر محدود دارند اما در این نسخه، به ازای هر صفحه متن، یک صفحه تصویر وجود دارد. همچنین این آخرین کتاب نسخه خطی است که در دربارهای ایران تولید شده و سنت کتاب مصور فاخر خطی اینجا به پایان می رسد.

وی ادامه داد: تصاویر این کتاب فضای ایرانی دوره قاجار را به تصویر می کشد و تمام آداب ایرانی های آن زمان مانند آداب و سنن عروسی، لباس پوشیدن، خیابان ها و موارد دیگر به دقت آورده شده است تا تاریخ مصوری باشد. از آنجایی که وظیفه اصلی صنیع الملک در دربار پرتره نگاری از شخصیت های درباری بوده، در این کتاب نیز به جای شخصیت های داستانی، تصاویر ناصرالدین شاه، امیرکبیر، میرزا آقاخان نوری و دیگر اشخاص دربار آمده است. به نظرم این نسخه هزار و یک شب، یک منبع بکر برای تحقیق و بررسی آن دوره است، اما به دلایل مختلف کمتر به آن توجه شده است.

بوذری در توضیح  چاپ هزار و یک شب در دوره قاجار و پهلوی گفت: همزمان با تولید نسخه خطی، دو نسخه چاپ سنگی از این کتاب نیز تولید شده که هر کدام حدود 70 تصویر دارند که نگاره ها توسط علیقلی خویی، میرزا حسن اصفهانی و میرزا رضا آشتیانی کشیده شده است. در دوره پهلوی نیز هزار و یک شب ترجمه تسوجی توسط محمد رمضانی، مدیر انتشارات کلاله خاور، منتشر می شود که به نسبت نسخه چاپ سنگی قاجاری، تغییرات و سانسورهای اندکی دارد.

وی افزود: بعد از چاپ کتاب هزار و یک شب از سوی انتشارات کلاله خاور، تا سال ها این نسخه بازنشر می شود، جالب است که بدانید در این نسخه ها از تصاویر ایرانی استفاده نشده و همه تصویرها متعلق به یک نسخه روسی است. این روند ادامه پیدا می کند تا حدود 12 سال پیش که ابراهیم اقلیدی بر اساس نسخه های مختلف ترجمه جدیدی را ارائه می دهد. اقلیدی در ابتدای راه، ساختار هزار و یک شب را می شکند و داستان ها را بر اساس موضوع تقسیم بندی می کند، اما در چاپ های بعدی داستان به شکل کامل و در قالب کتاب اصلی ارائه می شود.

اقتباس های فراوانی از هزار و یک شب شده است

این تصویرنگار با اشاره به آخرین ترجمه هزار و یک شب به زبان فارسی اظهار کرد: آخرین ترجمه هزار و یک شب اثر مرعشی پور است که کتاب را به زبان ساده و امروزی ترجمه کرده زیرا تسوجی متن اصلی هزار و یک شب را که یک متن ساده بود به یک متن فاخر تبدیل کرده بود.

وی ادامه داد: در سال های گذشته بازنویسی های مختلفی از هزار و یک شب شده و به ویژه داستان های زیادی به زبان کودکان درآمده است. همچنین نمایشگاه های عکس و فیلم نامه ها و نمایش نامه های اقتباسی زیادی با بهره گیری از این اثر، تولید شده اند؛ برای مثال می توان به دو نمایش نامه اقتباسی بهرام بیضایی از این کتاب اشاره کرد.

بوذری در توضیح دلایل برگزاری همایش هزار و یک شب در تهران گفت: سازمان جهانی یونسکو، سال 2004 را به مناسب سیصدمین سال ترجمه این کتاب، سال «هزار و یک شب» نامید، به همین دلیل در تمام دنیا، مراسم مختلفی برگزار شد و شهرهایی مانند گوتینگن، اوساکا و پاریس برگزارکننده مراسم بزرگ و باشکوهی با موضوع هزار و یک شب بودند اما متأسفانه در ایران هیچ اتفاقی رخ نداد و تنها چند روزنامه و نشریه به آن پرداختند. به همین دلیل، تصمیم گرفتیم در اسفندماه امسال و به مناسبت صد و هفتادمین سال انتشار هزار و یک شب در ایران، مراسمی را به همت موسسه خانه کتاب برگزار کنیم.