با نگاهی به تاریخ فرهنگی و اجتماعی لرستان در می یابیم که این سرزمین مملو از گونه ها ی زبانی و شاخک های فرهنگی است.

بر کسی پوشیده نیست که مردمان لرستان همیشه فرآیندی بسزا و برآمدی منتج را در حفظ و توسعه ی فرهنگ و منش تاریخی خود بر عهده داشته اند. و از بهتر این که اکثر این گامهای فرهنگی هنری درپیکره ی اجتماع مؤثر و مقبول افتاده است. مویه از آداب و سنت کهن و فرارونده ی این قوم به شمار می رود. ازحیث این که تنوع زبانی و لهجه در لرستان با بودن قومیت ها حضوری متسمر دارند و پیکر زمان و مکان نیز روز به روز لباس ویژه ای را برتن می‌کند. لذا طبیعی است بگوئیم. فرهنگ مویه نیز اگر چه بر محور سنت در حرکت است ولی برای پویایی هرچه بیشتر آن گذشته و حال دو عامل اساسی در جهت رشد و تعالی آن به شمار می آیند. نخست به تعریفی از مویه و چگونگی ایجاد آن می پردازیم و در ادامه مبحث در وسع فکری خود به جایگاه و نقش آن در فرهنگ این قوم خواهیم پرداخت. مویه می تواند رفتاری اجتماعی و یا آدابی حزن برانگیز باشد که درابعاد مختلف و متفاوتی محل بحث و وارسی است. به بیانی دیگر اگر چه پراکسیس سازی آن اغلب درنگاه عزا و حوادث طبیعی و اجتماعی رخ می نمایاند ولی ذهنیت سازی آن (سوبژاکتیویته) در خیلی از موارد منجر به عینیت سازی های متعددی می‌شود(از قبیل سبکی و آرامش روح و روان، رهایی از روان پریشی های اجتماعی، شفاف سازی دل وسرکوبی های اجتماعی و تشویق های بی زمان و مکان و.. ... از این نوعند). و اما مویه چگونه ایجاد می‌شود. بی گمان برای ایجاد هر چیزی عواملی در جهت شکل گیری آن مدخلند که مویه نیز از این قضیه متثنی نیست. مرگ و میرها که به انحای مختلف رخ می دهد و رویدادهای اجتماعی و حوادث تاریخی که باعث شکست اساسی در زندگی های اجتماعی می شدند و جنگ ها که در صور مختلف در ادوار تاریخی لرستان شکل گرفته اند از عواملی به شمار می آیند که فرهنگ مویه را در بین جامعه لرستان سمبل می‌کنند. در لرستان با توجه به بستر مناسب قومیت ها زبان و آهنگ مویه ها متفاوت است و این مهم بدین سان بوده که هر قومی دارای گویش و لهجه خاص خود است. به‌عنوان مثال سمفونی مویه در بین ایل بیرانوند با توجه به آهنگ و زبان این قوم با ایل پاپی یا حسنوند و یا دیگر ایلات این استان فرق می‌کند. نکته ی مهم که در این فرهنگ غنی(مویه) نهفته است نوعی سمفونی(همخوانی) است که با آهنگ و موسیقی ویژه ای شکل می گیرد. به نظر می رسد این تفاوت ها که ذکر آن رفت اغلب برمی گردد به تفاوت آداب و رسوم این ایلات و یا گویش و آهنگی است که براساس شرایط زمانی و مکانی و البته رخدادهای تاریخی و اجتماعی به خود قوت بیشتری را گرفته اند.

ضمن این که تبار و اجداد و افق دید ادبیات فولکلور(عامیانه) نیز که در هر ایل و طوایف زیر مجموعه ی آن ایل دیده می‌شود، از مهمترین دلایل این تفاوت ها به شمار می آیند. با این تعابیر می توان گفت ساختار و محتوای فرهنگ مویه در بین اقوام لر از حیث چگونگی اجرا و قالب یکی است ولی آهنگ و زبان و به تعبیری شرایط فرهنگی و اجتماعی ایلات و طوایف و رخدادهایی که شکل گرفته، متفاوت است. چگونگی اجرای مویه با توجه به تحقیق و تفحص از افراد مسن و عقلای قوم بدین شکل بوده و هست که مویه خوان اصلی را در ادوار تاریخ سر مویه گو گفته اند و می‌گویند و البته در برخی از مواقع نیز مجلس مویه، دارای چند مویه گو است که بترتیب مجلس مویه را اداره می‌کنند و طریقه ی اجرای آن ابتدا سرمویه گو باصدایی بلند و رسا و طنین برانگیز شروع به مویه خوانی می‌کند و بعد افراد گروه با وی همان آهنگ مویه را البته با لحنی خاص و جذاب به گویش ویژه ی خودشان می خوانند. لذا به گفته ی معمرین قوم که خود با این فرهنگ کلافی عمیق خورده اند مویه را بیشتر نوعی عزاداری
مرسوم و متداول در بین قوم لر می دانند و از این منظر مویه دارای جایگاهی فرهنگی و اجتماعی قلمداد می‌شود. فرهنگی بدین خاطر که نوعی معانی و اعتقادات مشترک را در بین جامعه ایجاد می‌کند و اجتماعی بدین ترتیب که پیامد این فرهنگ دارای شاخک هایی اجتماعی و کارآمد است.

با التفات به مواردی که ذکر آن رفت می توان نتیجه گرفت که مویه فرآیندی پیش رونده در فرهنگ قوم لر و دیگر اقوام ایرانی به شمار می آید و البته جایگاه و نقش آن نیز بسیار حیاتی و پربار است. بی شک و قتی مویه یک رفتار اجتماعی و آدابی فرهنگی قلمداد می‌شود،است. فرهنگ مویه بدین لحاظ دارای جایگاهی اجتماعی وفرهنگی در میان قوم لر محسوب می‌شود که به‌عنوان الگویی بارز در جهت پویایی آداب و رسوم و فرهنگ غنی آن قوم بر می آید، چه این که تصویر سازی و تصویر رسانی رخدادهای تاریخی و اجتماعی یک قوم را بیان می دارد. چه بسا افرادی که به دلایل متعدد رخت از جهان بربسته اند و همین فرهنگ مویه شخصیت فردی و اجتماعی این افراد و تأثیر اساسی آنها را در بطن اجتماع به تصویر کشانده است.

مویه علاوه بر این موارد نقش های کلیدی دیگری را در بین اقوام لر بر عهده گرفته است. به گونه ای که می توان به معرفی موسیقی یک قوم، تصویر کردن شرایط زندگی اجتماعی یک قوم درازمنه ی تاریخ، معرفی نامداران و تأثیر گذاریشان در پیکره ی قوم در برهه های زمانی، نماد کردن تاریخ سیاسی و تاریخی یک قوم و در مجموع مویه به‌عنوان پایگاهی فرارو سنت ها گام های بلندی را برداشته اند و بی شک آثار آنها خود ادامه دهنده ی سنت و فرهنگ این قوم محسوب می‌شود، ولی در پویایی این سنت ها کمتر کار شده و شاید بتوان گفت کاری در خور توجه و تأمل به انجام نرسیده است. لذا حرف ما این است که با شناخت کامل از ماهیت وجودی این سنت ها و معرفی محاسن آنها بتوانیم گاهی مثمر ثمر را برداریم.

عابدین پاپی نویسنده، محقق،شاعر،منتقد،روزنامه نگار و از فعالین فرهنگی استان لرستان