اعتیاد به مواد بیماری پیچیده ای است که با میل شدید و گاهی غیرقابل کنترل به مواد مخدر، همراه با رفتن به دنبال آن از روی اضطرار، و مصرف دائم آن حتی در مواجهه با پیامدهای مخرب شناخته می شود. اگر چه مسیر اعتیاد به مواد با مصرف اختیاری و داوطلبانه مواد شروع می شود اما به مرور زمان توانایی فرد در تصمیم گیری برای عدم مصرف آن بسیار دچار آسیب شده و جستجو و مصرف مواد برای فرد به یک اضطرار و اجبار مبدل می شود. این رفتار حاصل تأثیر عمیق مصرف مواد بر عملکرد مغز در بلندمدت است. اعتیاد یک بیماری مغزی است که بر چند مدار مغزی از جمله بخش هایی که مربوط به پاداش و انگیزه، یادگیری و حافظه، و کنترل و بازداری رفتار هستند تأثیر می گذارد.

چون سوء استعمال مواد و اعتیاد ابعاد بسیار گسترده ای دارد و جنبه های مختلف زندگی فرد را تحت تأثیر قرار داده و ویران می کند، درمان آن نیز ساده نیست. برنامه های درمانی موثر معمولاً ترکیبی از حوزه های گوناگون هستند که هر کدام به جنبه خاصی از بیماری و پیامدهای آن تمرکز دارند. درمان اعتیاد باید به فرد کمک کند که مصرف مواد مخدر را متوقف کرده و سبک زندگی بدون مواد را بتواند حفظ کند و ادامه دهد و به عملکرد سودبخش در خانواده، محیط کار، و در اجتماع دست پیدا کند. چون اعتیاد معمولاً یک بیماری مزمن است، مردم به سادگی نمی توانند مصرف آن را ظرف چند روز به سادگی کنار بگذارند و معالجه شوند. بیشتر بیماران نیاز به درمان های بلندمدت یا دوره های مکرر معالجه دارند تا به هدف نهاییِ خودداری و پرهیز دائمی و بهبودی زندگی دست پیدا کنند.

در موارد بسیار زیادی اعتیاد بدون درمان باقی می ماند: طبق آمار، درصد کمی از معتادانی که نیاز به درمان دارند، در مراکز تخصصی مانند بیمارستان، مراکز توان بخشی و بازپروری درمان دریافت می کنند. بنابراین عده زیادی از معتادان که نیاز به درمان دارند، بدون درمان باقی می مانند.

ترک اعتیاد

تحقیقات علمی از اواسط ۱۹۷۰ میلادی نشان می دهد که درمان می تواند به بیماران معتاد به مواد کمک کند مصرف آن را متوقف کنند، از بازگشت به سمت آن اجتناب کنند، و با موفقیت زندگی شان را بهبود ببخشند. بر اساس این تحقیقات، اصول کلیدی که باید مبنای هر گونه برنامه درمانی موثر قرار بگیرند عبارت اند از:

اعتیاد یک بیماری پیچیده اما قابل درمان است که بر عملکرد مغز و رفتار تأثیر می گذارد

هیچ درمانی به تنهایی برای همه افراد مناسب نیست

درمان باید به سهولت در دسترس باشد

درمان موثر باید نیازهای چندگانه فرد را در نظر بگیرد نه فقط سوء استعمال مواد را.

ادامه درمان تا یک دوره زمانی مناسب بسیار مهم است.

مشاوره (به صورت فردی و یا گروهی) و درمان های رفتاری دیگر شایع ترین اشکال درمان برای اعتیاد به مواد هستند.

داروها عنصر مهمی در درمان بسیاری از بیماران هستند به خصوص هنگامی که با مشاوره و درمان های رفتاری دیگر ترکیب می شوند.

خدمات و درمان فرد باید دائماً ارزیابی شود و در صورت لزوم اصلاح شود تا از این که نیازهای تغییر کننده فرد را برآورده می کند، اطمینان حاصل شود.

بسیاری از افراد معتاد به مواد اختلالات روانی دیگر نیز دارند.

سم زدایی پزشکی، تنها اولین مرحله از درمان اعتیاد است و خود به تنهایی کار کمی در تغییر رفتار سوء استعمال مواد در بلندمدت انجام می دهد.

درمان لازم نیست حتماً داوطلبانه باشد تا موثر واقع شود.

استعمال مواد در طول درمان باید دائماً تحت نظارت باشد چون ممکن است بازگشت در طول درمان اتفاق بیفتد.

برنامه های درمانی باید بیماران را از نظر ابتلا به ایدز، هپاتیت B و C، سل و بیماری های عفونی دیگر ارزیابی کنند. همچنین باید مشاوره هدفمند کاهشِ خطر برای کمک به بیمار در اصلاح یا تغییر رفتارهایی که آن ها را در خطر ابتلا یا گسترش بیماری های عفونی قرار می دهد، انجام شود.

رویکردهای درمانی موثر

رفتاردرمانی و درمان دارویی، به خصوص وقتی هر دو با هم انجام شوند، عناصر مهمی در کل فرایند درمانی هستند که اغلب با سم زدایی شروع شده و پس از آن درمان رفتاری و جلوگیری از بازگشت انجام می شود. کاهش علائم ترک در آغاز درمان مهم است، و جلوگیری از بازگشت برای حفظ تأثیر آن لازم است. گاهی اوقات همانند وضعیت های مزمن دیگر، دوره های بازگشت ممکن است باعث شود بازگشت به اقدامات درمانی پیشین لازم باشد. مداومت و پیوستگی معالجه که شامل برنامه درمانی اختصاصی است، که همه جنبه های زندگی فرد را در نظر می گیرد، برای موفقیت فرد در دست یابی و حفظ سبک زندگی بدون مواد مخدر حیاتی است. این برنامه درمان شامل خدمات پزشکی و روانشناسی و گزینه های خدماتی بعدی مانند سیستم های حمایتی بهبودی اجتماع یا خانواده محور است.

دارو ترک اعتیاد

داروها برای کمک به جنبه های مختلف فرایند درمان استفاده می شوند.

ترک مواد

داروها به تخفیف و کاهش علائم ترک در طول سم زدایی کمک می کنند. سم زدایی پزشکی خود درمان محسوب نمی شود و فقط اولین قدم در فرایند درمان است. بیمارانی که کمک پزشکی برای ترک و سم زدایی دریافت کرده ولی پس از آن هیچ درمان دیگری را دریافت نمی کنند، الگوهای سوء استعمال مواد مخدر در آن ها مشابه با افرادی است که هرگز ترک نکرده اند.

درمان. داروها برای کمک به بازگرداندن عملکرد طبیعی مغز و پیشگیری از بازگشت و کاهش میل به مواد مخدر استفاده می شود. در حال حاضر داروهایی برای اوپیودها یا مواد شبه افیونی (هروئین، مورفین)، تنباکو (نیکوتین) و الکل وجود دارند و داروهای دیگری برای درمان اعتیاد به محرک ها (کوکائین، متامفتامین) و شاهدانه (حشیش، ماریجوانا) در حال توسعه است. با این حال، بیشتر افرادی که مشکلات شدید اعتیاددارند مصرف کنندگان چند نوع مواد هستند و درمان در مورد همه موادی که مصرف می کردند، لازم است.

اوپیودها (افیونی): متادون، بوپرنورفین و در برخی افراد نالترکسون داروهای موثر در درمان اعتیاد افیون است. متادون و بوپرنورفین با تأثیر بر اهداف مشابه هروئین و مورفین در مغز علائم ترک را کاهش داده و میل به آن را سرکوب می کنند. نالترکسون با مهار تاثیرهروئین یا افیون های دیگر در مکان های گیرنده آن ها، کار خود را انجام می دهد (مصرف طولانی مدت مواد مخدر باعث به وجود آمدن گیرنده های مورفین در بدن انسان می گردد) و تنها باید در بیمارانی که پیش از این سم زدایی شده اند مورد استفاده قرار بگیرد. نالترکسون به دلیل عدم تمایل به آن، همانند داروهای دیگر به صورت گسترده استفاده نمی شود. همه داروها به بیماران کمک می کنند از رفتن به دنبال مواد و رفتارهای بزهکاری مرتبط دیگر دوری کنند و بیشتر پذیرای درمان های رفتاری باشند.

تنباکو: امروزه انواع فرمول های درمان های جایگزین نیکوتین موجود است از جمله چسب، اسپری، آدامس و آب نبات (لوزنج) که به صورت بدون نسخه می توان آن ها را تهیه کرد. علاوه بر این دو داروی تجویزی برای اعتیاد نیکوتین که به تأیید سازمان نظارت بر غذا و داروی امریکا ( FDA) رسیده اند که شامل بوپروپیون (bupropion) و وارنیسیلین (varenicline) می شود. این داروها مکانیسم متفاوتی در تأثیر بر مغز دارند اما هر دو به پیشگیری از بازگشت در افرادی که سعی در ترک آن دارند کمک می کنند. هر یک از این داروها در ترکیب با درمان های رفتاری (از جمله درمان های فردی و گروهی و نیز مشاوره تلفنی) توصیه می شود.

الکل: سه دارو برای درمان وابستگی به الکل به تأیید سازمان نظارت بر غذا و داروی امریکا رسیده اند که عبارت اند از نالترکسون، اکامپروسیت (acamprosate) و دی سولفیرام (disulfiram). داروی چهارم توپیرامیت است که نتایج دلگرم کننده ای در آزمایش های بالینی نشان می دهد. نالترکسون گیرنده های افیون را که در سیستم پاداش برای نوشیدن و میل به الکل نقش دارند، مهار می کند. این دارو بازگشت به نوشیدن زیاد الکل را کاهش داده و در برخی بیماران (نه همه) بسیار موثر است که احتمالاً این به تفاوت های ژنتیکی بازمی گردد. اکامپروستیت علائم طولانی ترک مانند بی خوابی، اضطراب، بی قراری و دیسفوریا (وضعیت هیجانی ناخوشایند و ناآرام مانند اضطراب، افسردگی یا تحریک پذیری) را کاهش می دهد. این دارو در بیماران دارای وابستگی شدید ممکن است موثرتر باشد. دی سولفیرام در تخریب الکل تداخل ایجاد کرده و منجر به تجمع استالدهید می شود که به نوبه خود که در صورتی که بیمار الکل بنوشد، واکنش بسیار ناخوشایندی شامل سرخی، تهوع و تپش قلب ایجاد می کند. عدم تمایل بیمار به این دارو ممکن است مشکل ایجاد کند اما در بین بیمارانی که انگیزه قوی دارند دی سولفیرام می تواند بسیار موثر باشد.

درمان های رفتاری

درمان های رفتاری به بیمار در فرایند درمان کمک می کنند، نگرش و رفتارشان را نسبت به سوء استعمال مواد تغییر داده و مهارت های زندگی سالم را در آن ها ایجاد می کنند. این درمان ها ممکن است کارایی داروها را نیز افزایش داده و به فرد کمک کنند مدت بیشتری در درمان باقی بماند. درمان برای اعتیاد و سوء استعمال مواد، ممکن است در شرایط گوناگون و با استفاده از انواع رویکردهای رفتاری انجام شود.

درمان رفتاری سرپایی

درمان رفتاری سرپایی انواع گسترده ای از برنامه ها را برای بیمارانی که در فواصل منظم به کلینیک مراجعه می کنند در بر می گیرد. بیشتر این برنامه ها شامل مشاوره دارویی گروهی یا فردی است. برخی برنامه ها نیز اشکال دیگر درمان های رفتاری مانند موارد زیر را ارائه می دهند:

درمان رفتاری شناختی به بیماران کمک می کند که در شناخت، اجتناب و غلبه بر وضعیت هایی که بیش ترین احتمال سوءمصرف مواد مخدر در آن ها وجود دارد ، مهارت پیدا کنند.

درمان خانوادگی چندبعدی برای نوجوانانی که مشکلات سوء استعمال مواد دارند و نیز خانواده های آن ها طراحی شده است که طیف گسترده تأثیرات سوء استعمال مواد را به آن ها شناسانده و عملکرد کلی خانواده را بهبود می بخشد.

مصاحبه انگیزشی، از آمادگی افراد برای تغییر رفتار و شروع فرایند درمان بهره می گیرد.

مشوق های انگیزشی (مدیریت اقتضایی) با استفاده از تقویت مثبت خودداری از مصرف مواد را تشویق می کند.

درمان اقامتی

برنامه های درمان اقامتی نیز می توانند بسیار مفید باشند به خصوص برای افرادی که مشکلات شدیدتری دارند. مثلاً اجتماعات درمان مدار (TC) برنامه های بسیار ساختار یافته ای هستند که در آن بیماران معمولاً ۶ تا ۱۲ ماه در آنجا ساکن می شوند. اجتماعات درمان مدار اصولاً به خاطر استفاده از کارکنان و بیمارانی که در دوره بهبودی هستند، از رویکردهای درمانی دیگر متفاوت هستند که عامل کلیدی تغییر و تأثیرگذاری بر نگرش، ادراک و رفتارهای بیماران در رابطه با مصرف مواد می باشد. بیماران در اجتماعات درمان مدار ممکن است شامل افرادی باشند که سابقه نسبتاً طولانی در اعتیاد به مواد دارند و در فعالیت های بزهکاری جدی مشارکت داشته و به صورت جدی در عملکرد اجتماعی مشکل دارند. اجتماعات درمان مدار امروزه طراحی شده اند تا نیازهای زنانی که باردار هستند یا فرزند دارند را نیز برطرف کنند. تمرکز اجتماعات درمان مدار بر اجتماعی شدن بیمار و واردکردن او به سبک زندگی بدون مواد و بدون بزهکاری است.

درمان در سیستم عدالت کیفری

درمان در شرایط عدالت کیفری در پیشگیری از بازگشت فرد به رفتارهای بزهکارانه می تواند موفق باشد، به ویژه هنگامی که درمان پس از بازگشت فرد به اجتماع ادامه پیدا کند. مطالعات نشان می دهد که درمان نباید حتماً داوطلبانه باشد تا تأثیر داشته باشد.